رسول دشتی

اصلاح الگوی مصرف

راهکاری برای پتروشیمی در برنامه پنجم

  كاهش وابستگي به نفت آرزوی دیرینه ای است که همواره در برنامه ریزی های مسئولین اجرائی به ویژه در تنظیم بودجه مورد توجه خاص قرار می گرفته و هر بار به دلیل مسائل و مشکلات مختلف امکان تحقق پیدا نمی کرده است.

 تلاش برای نیل به این هدف مهم در برنامه پنجم پیشنهادی دولت به مجلس نیز به عنوان یکی از اهداف مهم مورد توجه قرار گرفته است.  برنامه چهارم براي كاهش وابستگي اعتبارات هزينه‌اي به نفت، دولت را مكلف به تامين اعتبارت مورد نظر از محل درآمدهاي مالياتي و ساير درآمدهاي غير نفتي كرده بود. برنامه پنجم نيز با هدف قطع كامل اين وابستگي سه هدف‌گذاري كمي داشته است: ‌

الف- افزايش نسبت ماليات به توليد ناخالص داخلي به حداقل 10درصد در پايان برنامه.

 ب- افزايش نسبت درآمدهاي غيرنفتي به اعتبارات هزينه‌اي به طور متوسط سالانه 10درصد.

 ج- عدم افزايش اعتبارات هزينه‌اي دولت به قيمت ثابت.

  از طرف ديگر برنامه پنجم دولت را مجاز به واگذاري طرح‌هاي تملك دارايي سرمايه‌اي خود ( اعم از جديد، تكميل شده و آماده بهره‌برداري ) كرده است. در مجموع به نظر مي‌رسد با توجه به برنامه‌ريزي صورت گرفته، كاهش وابستگي به نفت در برنامه پنجم قابل حصول‌تر باشد. ( خبرگزاری ایسنا 26/10/ 88 )

  بازار جهانی نفت همواره شرایط پر تلاطمی را تجربه کرده و به تبع آن اقتصاد جهان را نیز تحت تاثیر قرار داده است. لذا اینکه بخواهیم بگوئیم در شرایط فعلی همه چیز تحت تاثیر بحران های اقتصادی موجود و بازار جهانی نفت قرار دارد موضوع تازه ای نیست.

  مهم ترین نکته قابل توجه این است که مصرف کنندگان بزرگ نفت، خود تولید کننده و دارای ذخایر عظیم نفتی نیستند و از سوی دیگر تولید کنندگان و دارندگان منابع انرژی نفتی و گازی جهان عمدتا کشورهای کوچک وکم جمعیت می باشند . به طور مثال در حالیکه امریکای شمالی کسری تولیدی در حدود 10 میلیون بشکه نفت در روز دارد کشورهای تولید کننده نفت خاورمیانه پنج برابر مصرف خود تولید می کنند.

  شکاف زیاد میان میزان مصرف و حجم ذخائر کشورها مهم ترین عامل نگرانی حال حاضر قدرت های اقتصادی جهان می باشد. به طور مثال در حال حاضر ذخائر نفتی کشورهای  قدرتمند اقتصادی مانند امریکا و چین به ترتیب 23 و 30 میلیارد بشکه تخمین زده می شود و با توجه به میزان مصرف حدودا تا 10 سال دیگر نفت خواهند داشت. این در حالی است که کشورهائی مانند کویت و امارات حداقل 100 سال دیگر قادر به تولید و صادرات نفت خواهند بود و یا کشورهائی مانند عراق وکویت با مصرف حدود یک میلیون بشکه در روز  به ترتیب حدود 115 و 96 میلیارد بشکه ذخیره نفت دارند.

 براساس ارزیابی کارشناسان جهانی نفت تمرکز اصلی انرژی در منطقه خاورمیانه طی سال های اخیر بشدت افزایش یافته و شاید تا 20 سال دیگر عرضه نفت تنها در انحصار این منطقه قرار گیرد.

 در بخش گاز نیز علیرغم اینکه سه پنجم گاز جهان در خاورمیانه و یک چهارم گاز دنیا در روسیه قرار دارد ، بزرگ ترین مصرف کنندگان گاز دنیا در امریکای شمالی ، اروپا و شرق آسیا می باشند.

گاز انرژی اصلی قرن بیست ویکم

  قرن بیست و یکم را قرن توجه به گاز به عنوان تامین کننده اصلی نیاز انرژی جهانی می دانند. دلیل عمده آن این است که نفت دیگر جوابگوی رشد سرسام آور اقتصادی کشورهائی مانند چین، هند، کشورهای جنوب شرق آسیا و دیگر غول های با سابقه اقتصادی جهان نخواهد بود. انرژی هسته ای هنوز هم سهم چندانی در تامین نیاز کشورها نداشته و سایر انرژی ها مانند انرژی خورشیدی، هیبریدی و بادی بیشتر از آنکه جایگاهی در مصرف جهانی داشته باشند به درد پایان نامه های تحصیلی و یا تحقیقات مراکزی مانند سازمان های طرفدار محیط زیست می خورند.

  ایران با در اختیار داشتن حدود100 میلیارد بشکه ذخیره ، یکی از مهم ترین دارندگان ذخائر نفتی جهان و در بخش گاز با بیش از 28 تریلیون متر مکعب پس از روسیه دومین منبع گازی جهان است. این ذخائر از لحاظ درصد حدود 12 درصد از ذخائر نفتی و 15 درصد از ذخائر گازی جهان را شامل می شود. جمهوری اسلامی ایران با تولید 4/5 % نفت جهان، 8/3% گاز جهان و 1% پتروشیمی جهان در جایگاه چهارمین تولید کننده نفت و گاز جهان و چهل و پنجمین تولید کننده پتروشیمی جهان( دومین در خاورمیانه) می باشد.

طرح های در دست اجرای پتروشیمی

  شرکت ملی صنایع پتروشیمی اجرای پروژه های بزرگ و بسیار مهمی را در منطقه عسلویه به انجام رسانده و یا در دست اجرا دارد. این طرح ها به صورت فهرست وار عبارتند از: پتروشیمی های اوره وآمونیاک غدیر (1)،  برزویه( نوری)، پارس، آریاساسول، مبین(1)، جم، زاگرس(1) و طرح های در دست اجرای : اتیل بنزن و استایرن منومر پارس، متانول ششم، الفین دهم(فاز دوم)، الفین یازدهم، اتیلن گلایکول، توسعه سرویس های جانبی متمرکز، سرویس های جانبی متمرکز فاز دوم و طرح بندر پتروشیمی پارس.

  بخش مهم دیگری از مجتمع های تولیدی و طرح های در دست اجرای این شرکت در منطقه ویژه اقتصادی بندرامام در استان خوزستان واقع شده است منطقه ای که همواره از آن به عنوان قطب پتروشیمی ایران یاد شده است.

  شرکت ملی صنایع پتروشیمی طبق برنامه 20 ساله طراحی شده بنا داشت تا پایان سال 1404 با انجام 50 میلیارد دلار سرمایه گذاری، حجم تولیدات خود را به رقم سالانه  126 میلیون تن رسانده و با رسیدن به این حجم تولید ارزش محصولات تولیدی خود را بالغ بر سالانه 52 میلیارد دلار نماید. برنامه ای که با توجه به شرایط فعلی ناشی از تحریم های جهانی اعمال شده با چالش هائی مواجه شده است.

اصلاح الگوی مصرف در صنایع پتروشیمی

پتروشیمی بنگاهی اقتصادی محسوب می شود که برای کسب درآمد و ادامه حیات اقتصادی خود نیازمند افزایش هرچه بیشتر درآمد می باشد و اگر به هر دلیلی تحقق این امر با افزایش بیشتر تولید میسر نباشد لازم است راهکارهای دیگری برای آن به کار گرفته شوند. بنابراین مهم ترین نکات در برنامه های آتی این صنعت برای تحقق اهداف پیش بینی شده جدید باید بهره گیری از راهکارهائی باشد که هزینه تولید محصول و همچنین اجرای طرح ها را کاهش دهند.

    بنا به گزارشی که اخیرا توسط یکی از مسئولین سازمان بهینه سازی مصرف سوخت اعلام شده " در حالیکه نسبت سوخت و ضایعات به خوراک تحویلی به پالایشگاه های کشور 4/9 درصد
 می باشد، این رقم برای پالایشگاه های مدرن و پیشرفته جهان رقمی در حدود 5/2 درصد را شامل می شود و بر همین اساس سالانه چیزی در حدود 57 میلیون بشکه معادل نفت خام در پالایشگاه های کشور هدر می رود." ( خبرگزاری ایسنا 26/10/88 )

در همین گزارش اعلام شده که روزانه بین 6/1 تا 65/1 میلیون بشکه خوراک نفت خام به پالایشگاه های کشور تحویل داده می شود و چنانچه بتوان نسبت سوخت ضایعات به خوراک تحویلی را به 5/4 درصد کاهش داد میزان انرژی صرفه جوئی شده بیش از 27 میلیون بشکه معادل نفت خام خواهد بود.

مباحث ارائه شده به این نکته نیز اشاره دارد که روزانه حدود 550 میلیون متر مکعب گاز در پالایشگاه های کشور تولید می شود که چیزی حدود 10 درصد آن ضایعات گاز در ایستگاه های تقویت فشار گاز کشور است.که به دلیل مکانیسم فرسوده تاسیسات موجود مانند خط لوله اول سراسری از آن تحت عنوان " گازهای کم شده" نام برده می شود.( خبرگزاری ایسنا 26/10/88)

  البته باید گفت هم اکنون پروژه هائی برای کاهش شدت مصرف انرژی در پالایشگاه های نفت و گاز، برخی واحدهای پتروشیمی، خطوط لوله انتقال نفت و گاز، تاسیسات تقویت فشار گاز و تلمبه خانه های نفت در دست مطالعه و اجرا می باشد که با اتمام آنها و تدوین استانداردهای مصرف انرژی در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی این مراکز مهم کشور را قادر می سازد برای بهینه سازی مصرف انرژی خود اقدام های موثری به عمل آورند.

راهکارهای پیشنهادی:

اصلاح الگوی مصرف در صنایع پتروشیمی را می توان از دو جنبه مورد توجه قرار داد:
 الف – بخش مربوط به طرح های در دست اجرا. ب – بخش مربوط به واحدهای تولیدی.

   الف– طرح ها: معمولا متوسط زمانی که برای اجرای هر یک از طرح های پتروشیمی برآورد
 می شود چهار سال است. بر همین اساس و با توجه به هزینه سنگین اجرای هریک از طرح های پتروشیمی تاخیرهای یک سال به بالاتر آنها با احتساب عوامل مهمی مانند تورم سالانه، هزینه های نگهداری تاسیسات، هزینه های سرباری پیمانکار و کارفرما و در صورت دریافت وام سود تاخیر یا بازپرداخت اقساط، هزینه های سنگینی اضافه بر برآوردهای اولیه را تحمیل خواهد کرد. عوامل متعددی می تواند موجب به وجود آمدن این تاخیرها شود که از جمله مهم ترین عوامل می توان از مشکلات مربوط به تامین به موقع منابع مالی طرح ها، ضعف دانش مدیریت پروژه در تمام بخش ها اعم از کارفرما، پیمانکار، مشاورین طراحی، سازندگان تجهیزات و پیمانکاران ساختمان و نصب نام برد.

برنامه ریزی دقیق و موثر برای ارائه آموزش های تئوری و عملی مناسب به تمامی گروه های دخیل در پروژه ها، حمایت موثر بانک های داخلی، موسسات اعتباری و امکان دریافت وام از صندوق ذخيره ارزی از جمله اقدامات بسیار مهمی است که می تواند در کاهش زمان تاخیر پروژه ها و به تبع آن کاهش هزینه های اجرائی هر یک از طرح های پتروشیمی موثر واقع شود.

  ب – : واحدهای تولیدی: طبق آخرین آمار ارائه شده توسط مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی تولید واقعی این شرکت در سال 1387 مقدار 30 میلیون تن محصول به ارزش 114 هزار و 167 میلیارد ریال بوده که 8/7 میلیارد دلار از این رقم سهم صادرات بوده است. وی میزان تولید واقعی قابل انتظار در سال 1388 را مقدار 38 میلیون تن اعلام کرده که تا آبان ماه 20 میلیون تن آن محقق شده است.  طبق نظر آقای مهندس بیات مدیر عامل پتروشیمی در صورت تحقق برنامه های این شرکت در چشم انداز 20 ساله تا پایان سال 1393 تولید سالانه حدود 100 میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی دور از دسترس نخواهد بود.( خبرگزاری شانا 12/10/1388)

ظرفیت تولید فعلی ایجاد شده در صنایع پتروشیمی ایران چیزی در حدود سالانه 48 میلیون تن است و متوسط نسبت تولید واقعی به ظرفیت تولید معمولا کمتر به صد در صد می رسد. که به طور عمده به دلیل مشکلات مربوط به کمبود خوراک، اشکالات فرایندی و اشکالات مربوط به تعمیرات دوره ای می باشد. لذا می توان چنین عنوان کرد که به هر نسبتی که مجتمع های تولیدی کمتر از ظرفیت خود محصول تولید کنند بخشی از مقدار  سرمایه گذاری انجام شده بلا استفاده خواهد ماند. به طور مثال اگر برای رسیدن به ظرفیت تولید 48 میلیون تن محصول پتروشیمی 30 میلیارد دلار سرمایه گذاری شده باشد و پتروشیمی 38 میلیون تن تولید واقعی داشته باشد عملا 10 درصد از سرمایه گذاری انجام شده( چیزی در حدود 3 میلیارد دلار ) بلا استفاده می ماند. در همین رابطه و برای رسیدن به میزان تولید قابل انتظار از سوی مدیر عامل پتروشیمی در درجه اول لازم است پتروشیمی کمبودی از نظر دریافت خوراک نداشته باشد. و از طرفی در صورتی که برنامه تعمیرات دوره ای سالیانه آنها برای فصولی که احتمال کاهش خوراک دریافتی می رود تنظیم شود می توان زمان توقف تولید را به حداقل ممکن رساند.  از سوی دیگر سرعت در فروش محصول و جلوگیری از بروز مشکلات دیگری از جمله پر شدن انبارهای واحدهای تولیدی راهکار دیگری است که باید در بخش بازرگانی و فروش مورد توجه جدی قرار داشته باشد تا از توقف تولید به دلیل نداشتن محل ذخیره محصول جلوگیری نماید.

  فرایند تولید فرایندی به غایت پیچیده است و بسیاری از دشواری ها حین انجام کار بروز می کنند. در این شرایط تجربه و توانائی مدیریت مسئولین واحدها عاملی بسیار تعیین کننده است. عاملی که پیش بینی تقدیر از واحدهائی که ظرفیت خود را در اکثر ایام سال در حد ظرفیت اسمی حفظ می کنند،تقویت
 بازرسی های فنی برای کاهش نیاز به انجام تعمیرات پیش بینی نشده و  به روز نگه داشتن آموزش های مدیران و مسئولین این واحدها در حفظ رکورد تولید واحدها موثر خواهد بود.